[…]
Jeżeli Stanisław Dróżdż poucza nas w trybie imperatywnym „Nie
czytać!”, to znów poruszamy się w zamkniętym kole poezji
konkretnej, ograniczonym przez „twardość” tworzywa dyktującego
swoje warunki czytelnikowi (sam Autor mówi o „autodeterminacji
tworzywa”) i dążność odbiorcy do interpretowania tekstu jednak
na swoich własnych warunkach. Oto następne ważne napięcie
pojawiające się w tekstach wizualnych Stanisława Dróżdża:
konflikt między autonomią tekstu a autonomią czytelnika.
Wolnością znaku a wolnością człowieka. Widz/czytelnik skazany
jest na błąkanie się pomiędzy tymi dwiema wolnościami: nie chce
i nie może oddać własnej, ale dzięki temu, że pozostaje wolny,
że dzieło zostaje ogarnięte światłem refleksji, czytelnik
potrafi przyznać wolność tekstowi.
Tekst bez tytułu z roku
1971 żąda, byśmy „nie czytali” (to wymóg jego wolności), ale
zarazem możemy zrealizować jego wolność dopiero w momencie, gdy
pozostaniemy wierni własnej wolności, tzn. wtedy, kiedy
przeczytamy tekst domagający się nieczytania. Dopiero
przeczytawszy, wiem, że miałem nie czytać. Inny porządek jest
niemożliwy. Czytanie zatem według Dróżdża to pogwałcenie
wolności tekstu w imię wolności czytelnika po to, by w
ostatecznym rozrachunku ustąpić przed wolnością tekstu.
[…] Nie czytać!
Ilustruje (w starym sensie tego czasownika, kiedy „ilustrować”
znaczyło „oblewać snopem światła, unaoczniać, oświecać”),
wreszcie ten sam problem, z którym borykało się „słowo” w
przywoływanym tu już dziele Dróżdża. Problem ten można skrótowo
określić jako zagadnienie nieprzyległości znaku i przedmiotu. Na
tej płaszczyźnie, czytając tekst brzmiący „nie czytać!” nie
popełniam herezji, bowiem „nieczytanie” jest czym innym niż
znaki układające się w dwa słowa „nie czytać”. W tym sensie mogę
„nie czytać” czytając, bowiem odczytuję jedynie znaki, które z
nieczytaniem nie mają istotnościowo nic wspólnego.
Lekcja, jakiej nam
udziela w tej materii poezja konkretna, jest surowa: coś jest
czymś, czym jest, znak zaś może być jedynie niekończącym się
zbliżaniem do tego, czym owo coś jest. Znak i przedmiot to
zupełnie coś innego; operując słowami podróżuję w 80 znaków
dookoła przedmiotu, nigdy wszelako nie odbywam podróży do jego
wnętrza.
Fragment eseju Sztuka mądrego konkretu, [w:] Tadeusz
Sławek, Między literami, Wydawnictwo Dolnośląskie,
Wrocław 1989.
